بهره برداری از گاز(ترش) مسجدسلیمان در مجتمع شیمیایی شاهپور

*امیرمحمد علاسوند فرهاد
 

ایران،پس از روسیه،دومین کشور دارنده ذخایر ثابت گاز طبیعی جهان بوده و مسجد سلیمان نیز دارای دومین مخزن گاز ترش ژوراسیک در جهان است.در حال حاضر از اين مخزن روزانه خوراک اصلی صنایع پتروشیمی به بندر ماهشهر تامين می شود . 
یکی از دستورکارها در تیم پژوهشی طرح موزه اکتشاف،حفاری و تولید صنعت نفت در مسجد سلیمان،بر اساس ریزپروژه های مصوب،معرفی و نمایش این ظرفیت فوق العاده و منحصر به فرد در موزه در دست تکمیل است و در این رابطه،نشریات و گزارش های بولتن های نفتی قدیمی بسیار راهگشا و مفید هستند.
مطالعه شماره مرداد ماه 1351 نشریه"نامه صنعت نفت"صفحات6 تا8 گزارشی با عنوان بهره برداری از گاز(ترش) مسجدسلیمان در مجتمع شیمیایی شاهپور (1351) ، چاپ شده است كه اطلاعاتی از پنجاه سال قبل در رابطه با مجتمع شیمیایی شاهپور، مجتمع پتروشیمی رازی کنونی،دلیل ساخت آن،چاه های گاز ترش مسجد سلیمان، بهره برداری و استفاده از آنها در این مجتمع،کارخانه آب زدایی(جذب آب)مسجدسلیمان و روش کار آن را در اختیار ما می گذارد.
در این گزارش آمده است که:فکر به مرحله اجرا درآوردن پروژه کارخانه پتروشیمی در بندر شاهپور برای اولین بار در سال 1963 و همزمان با کشف مقدار زیادی گاز ترش در مسجد سلیمان بوجود آمد که در آن هنگام شرکت های نفتی سرگرم حفاری به منظور یافتن منابع نفتی در مسجد سلیمان بودند. در این شرایط و در عمق تقریبا 14000پائی به جای نفت با مقادیر قابل توجهی گاز متان و سولفید هیدروژن برخورد كردند ،مهار کردن گازی که با فشار 300 از چاه خارج می شد امکان پذیر نبود.

گاز ترش

گاز ترش به نوعی از گاز طبیعی گفته می شود که شامل مقداری هیدروژن سولفید و گاهی اوقات دی اکسید کربن است. وجود این دو ناخالصی در خطوط لوله انتقال همواره موجب خوردگی و فرسایش شدید تجهیزات می شود.
با توجه به مضرات گاز ترش در این گزارش نیز می خوانیم: مسئله ای که شرکت های نفتی با آن مواجه شده اند،این بود که این گاز ترش را که در حوزه عملیاتی آنها کشف شده و مورد استفاده آنها نبوده به چه مصرفی می توانستند برسانند؟
قاعدتا باید آن را می سوزاندند،ولی خوشبختانه این گاز حاوی مقدار 25درصد سولفید هیدروژن بود و بدین جهت تصمیم گرفته شد که با استخراج گوگرد،آن گاز را تبدیل به اوره و آمونیاک بنمایند که هم مصرف داخلی دارد و هم می توان به کشور های دیگر صادر كرد .

مجتمع شیمیایی شاهپور

در ادامه مطلب در رابطه با موقعیت جغرافیایی این مجمتع شیمیایی آمده است که ، با در نظر گرفتن عواملی چند از قبیل نزدیکی به چاه گاز و آب رودخانه کارون و جاده و خط آهن موجود و دریا(جهت وارد كردن مصالح ساختمانی و نیز صادر كردن کود شیمیایی حاصله از پروژه به کشور های خارجی) و همچنین از حیث نیروی کارگری و مسکن موجود در بندر ماهشهر، مناسب ترین محل برای پیاده كردن پروژه مجتمع پتروشیمی را بندر شاهپور(بندر امام خمینی کنونی) تشخیص داده اند.
شرکت شیمیایی شاهپور ، در سال 1966 تاسیس و ساختمان کارخانه به شرکت پیمانکاری کلاک واگذار و اجرای کامل پروژه به مدت چهار سال(1967 الی 1970)به طول انجامید.در آبان ماه1349 کارخانه به دست محمدرضا پهلوی رسما افتتاح و بهره برداری از آن آغازشد.

خوراک پتروشیمی

در رابطه با نیاز این مجتمع شیمیایی و نحوه برطرف کردن آن در گزارش مذکور آمده است: "ماده خام اصلی که در مجتمع شیمیایی شاهپور به مصرف می رسد گاز ترش است که از چاه های شماره 309،310،312،313و 314 مسجد سلیمان در لایه های ژوراسیک به دست می آید که ظرفیت این پنج چاه 350ملیون فوت مکعب در روز می باشد.هریک از این چاه ها مجهز به یک دستگاه گرم کن و یک دستگاه تفکیک کننده بوده و گاز ترش که محتوی تقریبا 25درصد سولفید هیدروژن و 10درصد اکسیدکربن است از چاه ها خارج شده به وسیله دستگاه مخصوص جمع آوری و قبل از اینکه توسط خط لوله به مجتمع شیمیایی شاهپور انتقال یابد وارد کارخانه آب زدایی شده که در آنجا آب از گاز تفکیک و محتوی آب موجود در آن حداکثر به یک پوند در هر فوت مکعب کاهش می یابد."

واحد آب زدایی(جذب آب)مسجدسلیمان

کارخانه آب زدایی در ارتفاعات"تل بزان"tol-bozanمسجد سلیمان و در نزدیکی چاه های گازی جانمایی شد .این کارخانه توسط شرکت پایپلاین تکنولوجیست طرح ریزی شده و سازنده آن شرکت بلاک سیوالس و برایس در سال1346 بودند.کار آن کارخانه عبارت است از جدا كردن  بخار آب از گاز به منظور سالم نگاه داشتن خط لوله ای که گاز را به بندر شاهپور می رساند.
نویسنده در ادامه مطلب به موضوع آب موجود در گاز ترش،مضرات آن و روش جداسازی آن می پردازد و می نویسد؛چنانچه آب موجود در گاز طبیعی ترش که دارای مقدار زیادی سولفید هیدروژن است قبل از ورود به خط لوله از آن گرفته نشود،در داخل لوله انتقالی فساد شدیدی ناشی از زنگ زدگی ایجاد می شود.بدین جهت در کارخانه آب زدایی یک دستگاه مجهز به چهار برج غربال نما بخار آب را به خود جذب كرده و گاز ترش را می خشکاند.همزمان با جذب رطوبت از گاز گرم حتی المقدور هیدروکربورهای سنگین موجود در آن نیز قبل از ورود گاز به داخل کارخانه آب زدایی از آن گرفته می شود.با اینکه نیروی برق مورد نیاز معمولا از طرف سازمان آب و برق خوزستان تامین می شود با این حال پیش بینی لازم جهت رساندن برق در موارد اضطراری با نصب دستگاه های مولد برق در داخل کارخانه به عمل آمده است.
پس از رسیدن گاز ترش به مجتمع شیمیایی شاهپور که مبدا آن مسجدسلیمان است،ابتدا در واحد جذب سولفید هیدروژن از آن جدا شده و در واحد بازیابی تبدیل به گوگرد می شود،سپس گاز ترش وارد دو دستگاه شستشو دهنده دی اتانول آمین شده و سولفید هیدروژن و اکسید کربن جذب شده و در نتیجه گاز ترش به گاز شیرین تبدیل می شود.گاز شیرین بدست آمده،اکنون به عنوان خوراک واحد آمونیاک و همچنین برای مصارف دیگر به کار می رود.
هم اکنون و نزدیک به پنجاه سال بعد،مجتمع پتروشیمی شاهپور(رازی کنونی)همچنان گاز اصلی ترین خوراک آن است که از شش حلقه چاه اختصاصی شرکت واقع در مسجدسلیمان که نزدیک ترین آنها نیم کیلومتر و دورترین آنها 16کیلومتر از واحد جذب آب فاصله دارد استخراج می شود. این گاز ترش پس از نم زدایی در واحد آب زدایی یا همان واحد جذب آب مسجدسلیمان به عنوان تامین کننده خوراک اولیه پتروشیمی رازی ماهشهر در واقع نقش قلب این مجموعه را بازی می کند،بوسیله یک خط لوله 20اینچی که به طول 174 کیلومتر از مسجدسلیمان به مجتمع شیمیایی در بندرماهشهر فرستاده می شود.

*مهندس نفت و عضو تیم اجرایی طرح موزه نفت مسجدسلیمان