هفتاد سال با نفت ملی / قسمت ششم و پایانی

سیدامیر مکی - از نوشته‌های دکتر محمد مصدق: «شرکت نفت خوب می‌دانست آنچه به ایران می‌دهد، عشری از اعشار درآمد نفت نیست و برای ادامه همین رویه حکومت دیکتاتوری تأسیس شد و...»

و اما دکتر مصدق نیز در جلسه‌ای در مهرماه 1329- کمیسیون نفت، خطاب به رزم‌آرا گفت:

«...نمی‌خواهم یک رزم‌آرا از این مملکت برود، ولی اگر شما با قرارداد گس – ساعد موافقت کنید، ننگی برای خودتان باقی گذاشته‌اید که هیچ وقت نمی‌توانید آن را از بین ببرید. حالا فکر کنید اگر شرکت نفت جنوب از شما تشکر کند، آن گریه و زاری و ضجه ملت ایران، شما را نیست و نابود خواهد کرد...»

در 29 آذرماه همین سال به دلیل انتشار مقاله تند و تیز باختر امروز درخصوص نفت، حسین فاطمی بازداشت و روانه زندان شد که به شرح ذیل منتشر گردید:

«...جنگ نفت شدیدترین مراحل خود را طی می‌کند و ملت ایران که در دو صف مجهز می‌جنگند، همچنان مثل ازجان‌گذشته‌های اساطیر در این نبرد، سرسختی، ایستادگی و مقاومت نشان می‌دهند... اگر غیر از این باشد خواهند گفت که ما از مردم برمه و هم‌کیشان مصری خود سخت عقب افتاده‌ایم. مردم مصر، دانشگاه قاهره و اسکندریه، حکومت نحاس پاشا و حزب وفد و بالاخره زمامداران لندن را که تا بیست روز پیش در مجلس عوام توپ و تشر می‌زدند وادار به تسلیم کردند...»

و اما درباره خبر ترور رزم‌آرا از زبان «محمدعلی سفری» نویسنده کتاب «قلم و سیاست» می‌خوانیم:

«در روز 16 اسفند درحالی‌که کمیسیون خاص نفت جلسه داشت، مجلس سنا نیز در تالار جلسه علنی تشکیل شده بود. ما خبرنگاران ضمن حضور در لژ مطبوعات تمام توجه را به نتیجه مذاکرات کمیسیون نفت معطوف داشته بودیم.

در ساعت ده و ربع، درحالی‌که سناتورها فارغ‌البال کار خود را دنبال می‌کردند، در لژ مطبوعات، نامه‌رسان خبرگزاری پارس که در آن زمان در میدان ارگ بود آهسته در گوش اینجانب گفت: همین الان رزم‌آرا را در مسجد شاه کشتند. نویسنده از نامه‌رسان خبرگزاری پارس پرسیدم، شما از کجا خبردار شدید؟ گفت: از اداره که حرکت کردم خبر رسیده بود، خودم هم از جلوی مسجد شاه رد شدم و جریان را از نزدیک دیدم.

نگارنده بلافاصله طی یادداشتی خبر را برای سناتور موید ثابتی منشی مجلس سنا که کنار دست تقی‌زاده، رئیس مجلس، در محوطه هیئت‌رئیسه نشسته بود ارسال داشتم. موید ثابتی با خواندن یادداشت، کنجکاوانه به لژ مطبوعات نگاه کرد. من با تکان دادن سر، خبر را تائید کردم و به نامه‌رسان خبرگزاری پارس که بالای سر ما ایستاده بود اشاره کردم.

...موید ثابتی نامه را به تقی‌زاده داد که بخواند. تقی‌زاده یادداشت را خواند و به لژ مطبوعات خیره شد. دستش به‌طرف زنگ رفت... تقی‌زاده زنگ زد و گفت: تنفس اعلام می‌شود. با صدای بلند از لژ مطبوعات به سناتورها اعلام شد که  نخست‌وزیر کشته شد. ناگهان ولوله‌ای در جمع افتاد و ظرف چند دقیقه در تالار جلسه علنی، سناتوری باقی نماند...»

و اما پیش از ظهر روز 16 اسفند و در همان موقع که در کمیسیون نفت و با حضور رئیس و اعضای آن، گفتار دکتر مصدق توسط مکی قرائت می‌شد، سپهبد رزم‌آرا در مسجد سلطانی به ضرب چند گلوله ترور شد. فردای آن روز یعنی در 17 اسفندماه کمیسیون نفت به اتفاق آرا اصل ملی شدن صنعت نفت را در سراسر ایران تصویب و گزارش کار خود را بدین شرح تقدیم مجلس شورای ملی کرد:

«مجلس شورای ملی نظر به اینکه ضمن پیشنهادات واصله به کمیسیون نفت، پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت در سراسر کشور مورد توجه و قبول کمیسیون قرار گرفته و از آنجائی که وقت کافی برای مطالعه در اطراف اجرای این اصل باقی نیست، کمیسیون مخصوص نفت از مجلس شورای ملی تقاضای دو ماه تمدید می‌نماید.»

در روز 24 اسفندماه 1329 مجلس شورای ملی ماده واحده پیشنهادی کمیسیون نفت را به شرح ذیل به اتفاق آرا تصویب کرد:

«ماده واحده – مجلس شورای ملی تصمیم مورخ 17 اسفند 1329 کمیسیون مخصوص نفت را تائید و با تمدید مدت موافقت می‌نماید.»

به محض اعلام تصویب ماده واحده، ناگهان نمایندگان، خبرنگاران و تماشاچیان از جای خود برخاستند و به کف زدن و هلهله و شادی پرداختند.

و سرانجام در روز 29 اسفند سال یک‌هزار و سیصد و بیست و نه، مجلس سنا نیز رای مجلس شورای ملی را تائید کرد و بدین‌سان ملت ایران اولین مرحله مقاومت و نبرد سخت برای ملی کردن صنعت نفت کشورشان را با پیروزی به پایان رساندند که هم‌اینک 70 سال پرفراز و نشیب از آن روزگار خوش می‌گذرد.

و اما در پایان به گزیده‌ای از انعکاس خبر ترور رزم‌آرا و نیز ملی شدن صنعت نفت ایران در رسانه‌های خارجی آن زمان می‌پردازیم:

- روزنامه دیلی میل در شماره 17 اسفند خود نوشت: «...رزم‌آرا بر سر نفت می‌خواست با انگلستان قرارداد جدیدی ببندد، اما شکست خورد... مرگ او از این جهت وحشت‌انگیز است که ایران را باز و بلادفاع رها کرد...»

- منچستر گاردین در تاریخ 19 مارس 1951 نوشت: «اقدام برای ملی شدن نفت، سایر کشورهای خاورمیانه از جمله عراق و مصر را بیدار کرده است...»

- روزنامه تایمز نوشت: «به‌کاربردن شدت و زور در برابر تصمیم ملت ایران سبب خواهد شد که ایران و سایر ملل خاورمیانه علیه ما متحد شوند»

- روزنامه فرانسوی تریبون دوناسیون نوشت: «...در نتیجه قتل رزم‌آرا، بهای سهام شرکت نفت تنزل کرده است. دریاداری انگلستان و اینتلیجنس سرویس در اثر یک حادثه، میلیون‌ها لیره متضرر شده‌اند...»

و اما آمریکائی‌ها ترور رزم‌آرا را با خونسردی تلقی کردند، ولی تصویب طرح ملی شدن نفت را به‌عنوان یک واقعه مهم تاریخی و مهم در مطبوعات آن کشور مورد بحث و تفسیر قرار دادند که امید کمپانی‌های نفت آمریکائی را برای استفاده از نفت ایران در آینده‌ای نه چندان دور به واقع افزون ساخت.

- خبرگزاری یونایتد پرس از نیویورک اینچنین گزارش داد: «...به مجردی که خبر تصویب لایحه ملی شدن نفت ایران به آمریکا رسید سر و صدای زیادی در شرکت‌های آمریکائی پدید آورد. سخنگوی شرکت نفت تگزاس گفت: اگر دولت ایران بهره‌برداری از منابع نفت خود را به مزایده بگذارد، کلیه شرکت‌های نفت آمریکا در مزایده شرکت خواهند کرد و شرکت نفت تگزاس در مزایده احتمالی شصت درصد سود به نفع دولت ایران پیشنهاد خواهد کرد... همچنین یکی از کارشناسان شرکت اسو – اویل اظهار داشت که در صورت گرفتن امتیاز نفت ایران حاضر است 67 تا 70 درصد سود خالص به ایران بدهد.»

منابع و ماخذ:

- سیاست موازنه منفی در مجلس چهاردهم – حسین کی استوان – بهمن‌ماه 1327

- جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران و کودتای 28 مرداد 1332- سرهنگ غلامرضا نجاتی – چاپ ششم 1369

- پنجاه سال نفت ایران- مصطفی فاتح – چاپ دوم 1358

- قلم و سیاست – محمد علی سفری چاپ دوم 1371

- نفت و نطق مکی – حسین مکی – چاپ دوم 1357

- کتاب سیاه جلد اول – حسین مکی چاپ دوم 1356

- تاریخ ملی شدن صنعت نفت ایران – فواد روحانی – چاپ دوم 1353

- زندگی سیاسی حسین مکی – سید امیر مکی – چاپ اول 1397