موزه پمپ بنزين دروازه دولت

دوشنبه هفتم آذر ماه 1401

تاريخچه موزه

جايگاه سوخت شماره 6 يا همان پمپ بنزين دروازه دولت تهران در سال هاي پاياني دهه 1310 هجري شمسي مقارن با دوره پهلوي اول، توسط شركت نفت انگليس و ايران جهت توزيع فرآورده هاي نفتي همچون نفت سفيد، بنزين و امشي احداث شد. ساختمان اين جايگاه كه سال ها به صورت متروكه رها شده بود، پس از شروع فعاليت مديريت موزه ها و مركز اسناد صنعت نفت در دستور كار موزه شدن قرار گرفت و در تيرماه سال 1398 افتتاح شد. در هريك از بخش هاي اين موزه به موضوعات مختلفي اعم از تاريخچه محله دروازه دولت، نحوه شكل‌گيري و فعاليت جايگاه پرداخته شده است و همچنين عكس‌ها، اسناد، نقشه‌ها و فيلم‌هاي تاريخي مرتبط با اين مكان، نمونه اشياي مربوط به توزيع، حمل و تخليه سوخت و نمونه دستگاه هاي پمپ بنزين در اين موزه به نمايش درآمده اند. اين جايگاه در مردادماه سال 1393 به شماره 31711 در فهرست آثار ملي وزارت ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي به ثبت ملي رسيده است.

فروشندگي يا شعبه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ نفت

"نفت سفيد" از زمان نه چندان دور تا به امروز، از جمله مواد پر كاربرد در زندگي روزمره‌ مردم در منازل، محل‌كار و محيط‌هاي گوناگون به حساب مي‌آمد، نظير "پخت‌و‌پز"، "روشنايي"، "گرمايش هوا"، " توليد آب‌گرم " و ... به همين دليل براي تهيه آن در ايران، فروشندگي‌ها يا شعبه‌هاي نفت در تمامي شهرها، روستاها و جاده‌هاي بين‌راهي تاسيس شدند.

بديهي است جايگاه‌هاي پمپ‌بنزين به علت برخورداري از شرايط لازم براي كنترل اندازه‌گيري و محاسبه در عرضه آن به مشتري، مكاني مناسب و مورد اطمينان به شمار مي آمدند. در فروشندگي‌هاي نفت مستقر در پمپ‌بنزين‌ها به طور معمول غير از نفت سفيد، محصولات ديگري با پايه‌هاي نفتي از جمله روغن‌موتور، حشره‌كش‌ها (با نشان امشي و ...) و موارد ديگر نيز عرضه مي‌شد و در مواقع بحراني همچون جنگ، انقلاب، اعتصاب به علت كمبود مواد نفتي شاهد تشكيل صف‌هاي طولاني و در مواردي فروش سوخت با بهره‌گيري ازكالا‌برگ انجام مي‌شد. اين جايگاه هم از اين امر مستثني نبود.

در بخش فروشندگي يا همان شعبه نفت موزه پمپ بنزين دروازه دولت تهران كه از دو محوطه داخلي و بيروني تشكيل شده است، انواع ابزارهاي اندازه گيري اعم از كيل، پيمانه، قيف و لوازم مورد استفاده در توزيع و انتقال نفت سفيد براي مصارف خانگي و همچنين در ديگر بخش ها، نمونه هايي از "كالابرگ‌ها" ،"مستندات مرتبط" و "فرآورده‌هاي عرضه شده در فروشندگي‌ها" در معرض ديد بازديدكنندگان قرار گرفته اند.

سكوهاي سوخت‌رساني به خودروها

سكوها، عمومي‌ترين و قسمت اصلي مراجعه خودروها به جايگاه‌ها هستند. در گذشته، فرآورده هايي همچون بنزين معمولي و سوپر، گازوئيل و روغن‌موتور از طريق دستگاه هاي پمپ بنزين كه بر روي آنها تعبيه شده بود، عرضه مي‌شد.

دستگاه‌هاي پمپ‌بنزين ابتدا كنار خيابان قرار داشتند. با گذشت زمان و افزايش خودرو در سطح شهرها، مكان هاي ويژه‌اي براي توزيع بنزين به نام جايگاه‌هاي پمپ‌بنزين ساخته شد. با افزايش ظرفيت جايگاه‌ها براي ارائه خدمات به خودروها و ضرورت رعايت اصول‌ايمني، تعدادي دستگاه‌ پمپ‌بنزين را براي عرضه چند نوع سوخت روي سكوهاي موازي با هم جهت نظم‌دهي به حركت خودروهاي وارد شده به جايگاه‌ها قرار دادند به صورتي كه گاه هر سكو براي يك يا دو نوع سوخت در نظر گرفته‌مي‌شد و اغلب سكوي عرضه نفت‌گاز (گازوئيل) براي وسايط‌نقليه سنگين مانند كاميون، تريلي، اتوبوس، ميني‌بوس و ... جدا از سكوهاي سواري‌ها طراحي و ساخته ‌‌شد.

نقشه‌ها و عكس‌هاي قديمي جايگاه دروازه دولت، وجود يك تا سه سكو را به تناسب نياز در مقاطع مختلف زماني نشان‌مي‌دهند كه در هر سكو بين 2 تا 4 دستگاه قرار داشت.

در اين بخش از موزه تعدادي از دستگاه هاي پمپ بنزين قديمي، ويترين لوله هاي گردش فرآورده و تعدادي وسيله نقليه قديمي به صورت نمادين به نمايش گذاشته شده اند.

مخازن و گردش سوخت در جايگاه

مخازن سوخت در جايگاه‌هاي پمپ‌بنزين با ظرفيت گوناگون و بر حسب نياز جايگاه از 12 هزار‌ليتر تا 45 هزار ليتردر زير زمين (كه امنيت بيشتر دارند) ساخته و ورودي هر كدام با رنگي استاندارد در هر كشور مشخص مي‌شوند كه در ايران «رنگ قرمز براي بنزين»، «رنگ زرد براي گازوئيل»، «رنگ سبز براي بنزين‌سوپر» و «رنگ آبي براي نفت سفيد» در نظر گرفته‌شده‌است. در جايگاه پمپ بنزين دروازه دولت تهران، ابتدا 2 مخزن كوچك در دو طرف سكوي اول تعبيه شده‌ بود كه به مرور زمان و با توجه به مصرف فرآورده، بر حجم، تنوع و پراكندگي آنها افزوده و مخزن گازوئيل به مرور زمان تبديل به مخزن بنزين‌سوپر شد.

در اين موزه، ويترين هاي زميني جهت نمايش مسيرهاي انتقال سوخت به مخازن و از مخازن به سكوها در محوطه بيروني موزه تعبيه شده است.

تنوع دستگاه‌هاي پمپ بنزين

به طور معمول، از زماني كه جايگاه‌هاي پمپ بنزين ابداع شدند، تحويل سوخت خودروها به وسيله دستگاه‌هاي تلمبه يا پمپ صورت مي‌گرفت. اين دستگاه‌ها امروزه وظيفه «انتقال سوخت از مخزن جايگاه به باك خودرو»، «محاسبه حجم سوخت انتقالي» و «محاسبه قيمت» را بر عهده دارند. در بخش معرفي دستگاه هاي پمپ بنزين، نمونه اي از اولين و قديمي ترين تا جديد و مدرن ترين دستگاه ها به نمايش درآمده اند. قديمي ترين دستگاه، دستي، كاليبره دو شيشه اي، متعلق به شركت SATAM فرانسه و مربوط به دهه 20 ميلادي است. تشريح داخلي دستگاه پمپ در بخش ديگري از موزه به نمايش در آمده است.

معماري و سازه

تا سال 1330 ه.ش كه تعداد پمپ‌بنزين‌ها در تهران به 10 جايگاه مي‌رسيد، معماري همه آنها يكسان و همخوان با معماري سنتي ايران در نظرگرفته‌شده‌ بود و جايگاه پمپ‌بنزين دروازه‌دولت كه سومين جايگاه سوخت ساخته شده در تهران به شمار مي آمد، تنها جايگاهي است كه نماي آن تا به امروز به همان شكل اوليه باقي‌مانده است. نماي ساختمان مركزي، با طاق قوسي و دو رديف كاشي تك رنگ سبز لجني در بالا، كاشي هاي معرق و كاشي هاي هفت رنگ با نماي دو پنجره در دو طرف بنا در دو قاب مربع شكل با طاق قوسي كشيده، چشم هر بيننده اي را به سوي خود جلب مي كند.

اتاق هاي سه گانه

در ساختمان اصلي موزه پمپ بنزين دروازه دولت تهران سه اتاق وجود دارد كه هريك از آنها به موضوعات مختلفي اختصاص داده شده است:

اتاق شماره 1

در اين اتاق، مستندات مربوط به تاريخچه محله دروازه دولت، زمين خريداري‌شده براي شركت‌نفت " انگليس و ايران"، نحوه شكل‌گيري و فعاليت جايگاه، عكس‌ها، اسناد، نقشه‌ها و فيلم‌هاي تاريخي اين جايگاه به نمايش گذاشته شده اند.

اتاق شماره 2

رويدادنگار جهان، رويدادنگار ايران، تابلوي نمايش كالابرگ‌ها (كوپن‌ها) و اسناد سهميه‌بندي سوخت در ايران و ويترين نمونه "بنزين معمولي و سوپر" ،"گازوئيل"، "نفت سياه" تا "نفت سفيد"، "روغن موتور"، "حشره‌كش‌ها" در اين اتاق در معرض ديد بازديدكنندگان قرار گرفته اند.

اتاق شماره 3

ما همواره در مراجعه به جايگاه‌هاي پمپ‌بنزين، بدون توجه به چگونگي كارِ دستگاه‌ها از كنار آنها مي‌گذريم، در حالي كه شناخت دقيق نسبت به اجزاء تشكيل‌دهنده مي‌تواند آگاهي بخش علاقه‌مندان نسبت به چگونگي كار آنها باشد. از اين رو در اين اتاق، دستگاه‌هاي مورد نظر براي بازديد‌كنندگان به نمايش گذاشته شده تا شرح قطعات و ارتباط آنها با هم را در دستگاه‌هاي درگير با سوخت در جايگاه و خودرو شاهد باشند. نمونه‌هاي به نمايش در اين بخش شامل يك دستگاه پمپ‌بنزين دوطرفه و قطعات پياده شده آن، برش يك دستگاه نازل و انواع اين دستگاه، ويترين‌هاي نمايش كتابچه‌هاي راهنماي دستگاه‌هاي پمپ‌بنزين، باك بنزين موتورسيكلت و خودرو، انواع درجه بنزين و... است.