آشنایی با "آرشیو مسجد سلیمان" در مرکز اسناد موزه های نفت

گنجينه اي از اسناد تاريخي نفت

گزارش از: علی الله جانی

اسناد و مدارك گردآوري شده از مسجدسلیمان در مرکز اسناد موزه هاي نفت، علاوه بر اسناد مربوط به اكتشاف نفت در خاستگاه نفت ايران، اسنادي از شركاي شركت نفت ايران و انگليس، يعني شرکت هاي نفت عراق، کویت و برمه را نيز شامل مي شود.

به گزارش پايگاه اطلاع رساني پتروميوزيم، آرشیو اسناد مسجدسلیمان در مركز اسناد موزه هاي صنعت نفت، از 1038 پرونده تشكيل مي شود که در حدود 95 درصد آنها به زبان انگلیسی و مابقی به زبان فارسی است. تاريخ اين اسناد نيز دوره زماني 1908 میلادی تا اوایل دهه 1980 میلادی را دربرمي گيرد.

نمای کلی آرشیو مسجد سلیمان

در مرکز اسناد صنعت نفت ایران، گنجینه‌های متعددی وجود دارد که هریک از آنها به نام منشاء تولید و یا منشاء نگهداری آن اسناد شناخته می‌شوند. یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین این گنجینه‌ها، آرشیو اسناد مسجدسلیمان است. این اسناد، باقی‌مانده تعداد کثیری از اسناد مربوط به مکاتبات اکتشاف و حفاری مسجدسلیمان است که در طی زمان مفقود و یا امحا شده است.

آنچه باقیمانده و پس از رایزنی‌های فراوان، به مرکز اسناد رسیده است، 1038 پرونده است که در حدود 95 درصد آن به زبان انگلیسی و مابقی به زبان فارسی است. تاریخ این اسناد بطور متناوب از سال 1908 میلادی آغاز و تا اوایل دهه 1980 میلادی ادامه می‌یابد. بیشترین حجم اسناد به بازه زمانی دهه 1930 تا اوایل دهه 1970 میلادی تعلق دارد و اغلب آنها را اسناد فنی و مهندسی و نزدیک به 20 درصد را بروشورها و کاتالوگ‌ها تشکیل می‌دهند.

این مجموعه به دلیل قدمت و شرایط نامناسب نگهداری، در درجه اول احتیاج به ارزشیابی فنی و سپس مرمت و دیجیتال‌سازی دارد. البته اسناد مهم، هم اینک در حال مرمت و دیجیتال‌سازی است و امید می‌رود که تا پایان سال 1397 بخش عمده‌ای از اسناد مهم، مرمت و دیجیتال سازی شود تا برای سرویس‌دهی به پژوهشگران این حوزه آماده شود. ذيلا به معرفی برخی از مهم‌ترین اسناد موجود در این گنجینه خواهیم پرداخت.

اسناد اکتشاف و حفاری در مسجد سلیمان (میدان نفتون)

در سال 1901 میلادی و با وساطت «آنتوان کتابچی خان» تبعه گرجی‌الاصل ایرانی، قراردادی بین دربار ایران و شخصی به نام ویلیام ناکس دارسی در تهران امضاء شد. به موجب این قرارداد که مظفرالدین شاه آنرا امضاء کرد، اکتشاف و بهره‌برداری از نفت ایران به مدت 60 سال به دارسی واگذار شد.

دارسی بلافاصله با مشارکت شرکت انگلیسی نفت برمه، شرکت نفت انگلیس و ایران را تاسيس كرد كه به موجب قرارداد، 16 درصد از منافع حاصل از درآمد شرکت تازه تاسیس به دولت ایران تعلق می‌گرفت.

پس از تاسیس شرکت و استقرار امکانات فنی در ایران، مهندسان شرکت در بخش‌های غربی و جنوب غربی ایران شروع به اکتشاف و حفاری کردند. آنها ابتدا در سال 1902 چاه شماره یک را در منطقه چیاسرخ حفر کردند که نتایج حاصل از آن ناامید کننده بود. سال بعد چاه شماره دو را حفر کردند که به شناسایی يك میدان نفتی منجر شد، اما ميزان آن، اقتصادی نبود.

دارسی در کمال ناامیدی متوجه منطقه ماماتین در نزدیکی رامهرمز شد و پس از مدتی امکانات حفاری را به مسجدسلیمان و منطقه معروف به نفتون منتقل کرد. پس از 7 سال مطالعات زمین‌شناسی، اکتشاف و حفاری، در نهایت در هفته بیستم از عملیات حفاری و در تاریخ سه‌شنبه 26 ماه مه سال 1908 میلادی، مته حفاری به لایه‌ای بزرگی از نفت برخورد کرد و نفت با فشار زیاد به بیرون فوران كرد و اولین میدان نفتی قابل استحصال خاورمیانه کشف شد.

پس از آن حفاری تا چند هفته ادامه داشت، اما تا قبل از پایان سال متوقف شد و تا سال 1917 میلادی، همچنان متوقف ماند. علت این توقف 9 ساله حفاری در مسجدسلیمان را می‌توان به دو عامل مربوط دانست: در وهله نخست، لزوم ساختن پالایشگاه و ایجاد خط لوله و تلمبه‌خانه نفت از مسجدسلیمان به پالایشگاه بود که بهترین نقطه برای آن، در جزیره آبادان قرار داشت.

عملیات ساخت پالایشگاه و خط لوله و تلمبه خانه در مدت پنج سال به پایان رسید و اولین محموله صادراتی نفت ایران از پالایشگاه آبادان در سال 1913 از مسیر اروندرود و خلیج فارس صادر شد.

دومین عامل نیز، شروع جنگ جهانی اول در اروپا و سرایت کردن آن به ایران بود. مدتی پس از شروع جنگ، ایران محل درگیری نیروهای متخاصم شد و کماندوهای ارتش آلمان با همدستی برخی از عشایر ایران از ‌جمله قشقایی‌ها و تنگستانی‌ها به خطوط لوله و تاسیسات شرکت حمله کردند و ضمن قطع کردن خط لوله انتقال نفت از مسجدسلیمان به پالایشگاه آبادان، خسارات هنگفتی را متوجه شرکت و دولت ایران نمودند و عملیات استخراج و تولید و فروش نفت را تا سال 1917 که نیروهای بریتانیایی موفق به برقراری امنیت در آن مناطق شدند، متوقف کردند. اسناد فنی حفاری در مسجدسلیمان از سال 1908 به بعد در آرشیو مرکز اسناد صنعت نفت نگهداری می‌شود.

اسناد شرکت نفت عراق

در اوایل قرن بیستم در دوره سلطنت عبدالحمید دوم خلیفه عثمانی، شرکت راه آهن دولتی آلمان و دویچه بانک، پروژه عظیم خط آهن برلین تا جده را در دست اجرا داشتند. این خط آهن از عراق عبور می‌کرد که در آن سال‌ها جزو امپراتوری عثمانی بود.

مهندسان آلمانی که در منطقه کرکوک مطالعات زمین‌شناسی انجام می‌دادند، متوجه وجود نفت در این منطقه شدند. این خبر به سلطان عثمانی رسید و او «گالوست گلبنگیان» دلال ارمنی را مامور بررسی موضوع کرد. گلبنگیان موفق شد شرکتی به نام «شرکت نفت ترکیه» را تاسیس کند.

خط لوله موصل به حيفا در ساحل مديترانه (1938 ميلادي)

این شرکت پس از استقلال عراق از امپراتوری عثمانی به «شرکت نفت عراق» تغییر نام داد. 50 درصد سهام این شرکت متعلق به شرکت نفت انگلیس و ایران و مابقی به دویچه بانک آلمان، شرکت شل و شخص گلبنگیان تعلق داشت. این شرکت در دو منطقه عمده در عراق موفق به اکتشاف نفت در مقادیر اقتصادی شد. یکی در شمال عراق در کرکوک و دیگری در شرق این کشور در مناطق چیاسرخ، نفت‌خانه و نفت شاه که با ایران مشترک است.

پس از اکتشاف نفت در کرکوک، شرکت نفت انگلیس و ایران و شرکا، یک شاه لوله از کرکوک به سمت مدیترانه کشیدند که در نوع خود از نظر فنی بی‌نظیر بود. این شاه لوله با عبور از رودهای فرات و دجله به حدیثه می‌رسید و در حدیثه به دو شعبه تقسیم و یکی از راه شمال وارد خاک سوریه می‌شد.

اين خط لوله در ادامه به بندر تریپولی لبنان در ساحل مدیترانه می‌رسید. شعبه دوم از راه جنوب وارد اردن شده و به بندر و پالایشگاه نفت حیفا در فلسطین می‌رفت. این خطوط لوله در 15 ژانویه سال 1935 با حضور ملک غازی پادشاه عراق* و سر فرانسیس همفریز سفیر بریتانیا در آن کشور افتتاح شد.

در مجموع 12 ایستگاه تلمبه خانه در این خطوط تعبیه شد و نزدیک به سالی چهار میلیون تن نفت از کرکوک به اروپا از راه مدیترانه صادر می ‌شد. این خطوط لوله بسیار مهم و استراتژیک بودند و در طول جنگ دوم جهانی مایحتاج نیروهای انگلیسی و آمریکایی را تامین می‌کرد.

در سال 1948 و با شروع منازعات اعراب و اسراییل و تاسیس کشور یهودی در اراضی فلسطین، عراق صادرات نفت از طریق خط لوله جنوبی را برای همیشه متوقف کرد. خط لوله شمالی هم پس از جنگ دوم و تغییرات ژئوپلتیکی در منطقه با کمی انحراف از لبنان وارد طرطوس سوریه شد. در سال 1952 خط شمالی بازسازی و این بار به جای طرطوس به بندر بانیاس ختم می‌شد.

اسناد هواشناسی مناطقی که این خطوط لوله از آنها عبور می‌کند به اضافه نقشه‌های هواشناسی، بندر آبادان و مناطق شمالی خلیج فارس تا دریای مدیترانه با جزییات کامل مانند میزان بارندگی، وزش باد، درجه دما و غیره در زمره اسناد گنجینه مسجدسلیمان قرار دارد که در نوع خود بسیار حائز اهمیت است.

بخش دیگری از اسناد شرکت نفت عراق که در آرشیو مسجد سلیمان نگهداری می‌شود، گزارشات و مکاتبات فنی و اداری شرکت نفت خانقین است که زیر مجموعه شرکت نفت عراق بود.

در ابتدای این گزارش آمد که دارسی در چیاسرخ اولین چاه نفت خود را حفر کرد. چیاسرخ منطقه‌ای کردنشین است که در گذشته همواره بر سر مالکیت آن بین ایران و عثمانی منازعه وجود داشت. در نهایت در سال 1912 براساس پیمان اسلامبول این مناطق به عثمانی واگذار گردید.

شرکت نفت عراق که نیمی از سهام آن متعلق به کمپانی نفت انگلیس و ایران بود، در چیاسرخ، نفت‌خانه و نفت شاه شروع به حفاری و اکتشاف کرد و در نهایت به نفت قابل استحصال دست یافت. نفت این مناطق به شهر خانقین که در نزدیکی مناطق نفتی قرار داشت، فرستاده می‌شد.

شرکت نفت عراق در خانقین پالایشگاهی به نام الوند ساخت. این نام از رودخانه الوند که از شهر خانقین عبور می‌کند برداشته شده بود. تعداد قابل توجهی از اسناد فنی و اداری چیاسرخ، نفت خانه و نفت شاه و شرک نفت خانقین در آرشیو مسجد سلیمان نگهداری می‌شود.

شرکت نفت کویت

در میان آرشیو اسناد مسجدسلیمان، بخشی از اسناد فنی و اداری شرکت نفت کویت نیز نگهداری می‌شود. عمده این اسناد، مکاتبات و گزارشات فنی و اداری فی‌مابین شرکت نفت کویت و شرکت نفت انگلیس و ایران است. همانند شرکت نفت عراق، شرکت نفت انگلیس و ایران سهام‌دار عمده و اصلی شرکت نفت کویت بود. این اسناد بیشتر متعلق به دهه 1340 میلادی است.

شرکت نفت آسام- برمه

شرکت نفت برمه که سال‌ها قبل از تاسیس شرکت دارسی، فعالیت‌های اکتشافی و استخراج نفت را در کشور برمه (میانمار) آغاز کرده بود، یکی از شرکای شرکت نفت انگلیس و ایران بود. این شرکت بعدها شرکت نفت آسام هندوستان را تاسیس کرد که همکاری و شراکت نزدیکی با شرکت نفت انگلیس و ایران داشت. برخی از اسناد و مکاتبات شرکت نفت آسام هندوستان با شرکت نفت انگلیس و ایران که متعلق به دهه 1940 میلادی است نیز در آرشیو مسجدسلیمان نگه‌داری می‌شود.

اسناد صادرات نفت ایران از بندر معشور (ماهشهر) و پروژه چم

در دهه 1930 میلادی شرکت نفت انگلیس و ایران موفق به کشف دو حوزه نفتی بزرگ در آغاجاری و گچساران شد. پس از ایجاد تاسیسات استخراج و فرآوری نفت در این دو حوزه، تصمیم بر این قرار گرفت که نفت آنها را با خط لوله به بندر معشور (ماهشهر) منتقل کرده و از آنجا با تانکر صادر کنند.

برای سالیان متمادی تا دهه1960 میلادی، بندر معشور اصلی‌ترین پایانه صدور نفت خام ایران بود. اسناد مربوط به صدور گواهی‌نامه تایید کیفیت نفت خام صادراتی ایران از این بندر که عمدتا متعلق به دهه1960 میلادی است، در آرشیو مسجد سلیمان وجود دارد.

در دهه 1960 میلادی و همزمان با توسعه صنعت نفت ایران، کنسرسیوم بین‌المللی که طرف قرارداد دولت ایران بود، تصمیم گرفت که یک ترمینال بزرگ و مدرن برای صادرات نفت ایران تاسیس کند. در نتیجه با موافقت دولت وقت ایران، طرح معظم «چم» در جزیره خارک اجرا شد.

به موجب این طرح خطوط لوله انتقال نفت به بندر معشور قطع و به جزیره خارک منتقل شد و یک خط لوله هم از پالایشگاه آبادان به خارک کشیده شد. تاسیسات عظیمی شامل انبارهای نفت، فرودگاه، اسکله بارگیری و غیره در این جزیره ساخته شد. گوشه‌ای از اسناد مربوط به ساخت و ساز این پروژه به همراه نقشه‌های فنی آن در آرشیو مسجد سلیمان نگه‌داری می‌شود.

کنفرانس‌ها و برنامه‌های توسعه‌ای شرکت نفت انگلیس و ایران

از دیگر اسناد قدیمی و مهمی که در این آرشیو نگه‌داری می‌شود، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: اسناد زمین شناسی و فسیل‌واره شناسی منطقه بختیاری، اسناد زمین‌شناسی و حفاری اکتشافی در بندرعباس، بندرلنگه، جزیره قشم و کیش، مسجدسلیمان، هفتکل، لالی، ماماتین، کوه موند، امام حسن، پاژنان، گچساران، گچ قراقول، چیاسرخ، نفت‌خانه، نفت شاه، نفت سفید، خلف آباد و دیگر مناطق که جملگی آنها متعلق به پیش از جنگ دوم جهانی است.

همچنین اسنادی از کنفرانس‌های تولید و توسعه و برنامه‌های آتی شرکت در ایران که به دهه 1930 و 1940 میلادی تعلق دارد از جمله اسناد آرشیو مسجدسلیمان است.

بی‌شک موارد بیشتر و متعددی وجود دارد که ذکر همه آنها در این گزارش نمی‌گنجد. فقط می‌توان گفت که آرشیو مسجدسلیمان، حافظه تاریخی صنعت نفت ایران است و باید مانند گوهری گرانبها و میراثی ذی ‌قیمت از آن محافظت شود.

پانوشت:

* ملک غازی پسر ملک فیصل پادشاه عراق از خاندان هاشمی عربستان بود. جد غازی، حسین بن علی معروف به شریف حاکم مکه بود. فرزندان شریف مکه پس از متلاشی شدن امپراتوری عثمانی در خلال جنگ اول جهانی به ترتیب به پادشاهی عراق و سوریه و اردن رسیدند. غازی در سال 1912 در مکه به دنیا آمد و در سال 1920 برای مدتی کوتاه نایب السلطنه سوریه بود و از سال 1933 تا 1939 در عراق سلطنت کرد.