رضا علوانیان
کارشناس موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت
پالایشگاه بی بیان به دلیل طول دوره فعالیت خود که تقریبا نزدیک به یک صده به درازا کشید به خودی خود تبدیل به موزه ای از تجهیزات بهره برداری در صنعت نفت شده است. از بهترین نمونه هایی که سیر تکامل و تحول آنها را در این بازه زمانی می توان درپالایشگاه بی بیان (GP ) مشاهده كرد پمپ ها، توربین ها، الکتروموتورها و ژنراتورها است .
در بدو ورود به سایت می توان چیدمانی از الکتروموتوها،پمپ ها و ژنراتور برق dc را مشاهده کرد. یک نمونه جالب از موتور القایی الکتروموتور ساخت کمپانی METROPOLITAN VICKERS است . شرکت VICKERS METROPOLITAN با مسئولیت محدود، نام تجاری جدیدی بود که در 8 سپتامبر 1919 به شرکت برقی و تولیدی وستینگهاوس انگلیس داده شد.
در وب سایت گروه موزه علم به نشانی (https://collection.sciencemuseumgroup.org.uk) می توان تاریخچه این کمپانی را مشاهده کرد. همچنین در کتاب ارزشمندBRITISH PETROLEUM EQUIPMENT چاپ 1949موجود در کتابخانه سایت موزه بی بیان تجهیزات این کمپانی قابل مشاهده می باشد. با اندکی جستجو در این کتابخانه کتابچه راهنمایی را با نامELECTRIC MOTORS and associated equipment FOR THE OIL INDUSTRY را می توان یافت که توسط خود کمپانیMETROOLITAN VICKERS به چاپ رسیده است که در آن انواع الکتروموتورهای ساخت این کمپانی و همچنین تجهیزات وابسته و کاربردی در صنایع نفتی مانند سوئیچ های روغنی و چراغ های صنعتی معرفی شده اند.
در ادامه بازدید به ساختمان متروکه ای برمي خوريم که تلمبه خانه سایت است . با کمی جستجو در این تلمبهخانه آثار باقیمانده ای از الکتروپمپ ها موجود هستند. این الکتروپمپ ها از نوع سانتریفیوژال یا گریز از مرکز میباشند که نسل پیشرفت های بعد از پمپ های پیستونی هستند. الکتروموتور به کار رفته در این الکتروپمپ ها از نوع القایی است . در واقع کار این الکتروپمپ ها، پمپاژ نفت به خارج از مجموعه بوده است.
در امتداد مسیر بازدید ، پالایشگاه قابل مشاهده است که اولین واحد آن مجموعه کارخانه بخار است. تقطیر نفت در این پالایشگاه مستلزم تزریق بخار آب با فشار بالا است و از آنجا که در اوایل تاسیس نیروگاه تمبی ظرفیت تولید برق آن پاسخگوی مصرف برق پالایشگاه نبود لذا از تلمبه های با نیروی بخار استفاده کردند. همچنین برای تولید حرکت دورانی و مکانیکی از توربین های بخار جهت پمپ های آبگیری دیگ های بخار استفاده می کردند. نمونه این توربینهای استفاده شده می توان به توربین بخار با نامTERRY اشاره کرد. در واقع کمپانی TERRY steam turbine پس از تأسیس ایستگاه تولید برق در محله ای اکتشاف نفت، کار پژوهشی خود را به تولید نیرو با کمک توربین های بخار اختصاص داد. این کمپانی اکنون در شهر برلین است .
همچنین همزمان با تولید حرکت مکانیکی جهت پمپ های آبگیری می توان نمونه این پمپ ها پیستونی با نام EVAN که همان کمپانی JOSEPH EVAN & SONS LTD می باشد را در کنار دیگ های بخار سایت دید. نکته جالب وجود این پمپ در کتاب BRITISH PETROLEUM EQUIPMENT و توضیحات کامل مربوط به آنها است. این کمپانی از سال 1810 میلادی فعالیت میکرده و هر دو نوع پمپ های رفت و برگشتی بخار و سانتریفیوژال را در سطح وسیعی تولید می كرد .
در کنار پمپ های رفت و برگشتی می توان نسل بعدی پمپ گریز از مرکز را که با نیروی برق کار می کردند نیز مشاهده کرد که بعد از انقلاب و با راه اندازی دو دستگاه دیگ بخار دیگر علاوه بر دیگ های بخار اصلی GP و نیاز توان بالاتر از این پمپها در کنار پمپ های پیستونی استفاده شد.
در میان دیگ های بخار شماره 1 و 2 ژنراتور کوچکی دیده میشود که ساخت کمپانی GREENWOOD & BATEY LTD است . این ژنراتور که با نیروی بخار کار میکند، از برق تولیدی آن به دلیل توان پایین آن(حدود 5 کیلووات) فقط در جهت روشنایی استفاده می شد. در واقع این دستگاه کوپله شده یک دینام(dynamos) و موتور است .
نفت خام با ورود به مخازن پالایشگاه، نیاز به آمادهسازی جهت مراحل بعدی بهرهبرداری داشت. یک پمپ رفت و برگشتی که با نیروی بخار کار میکرد، نفت را از مخازن گرفته و آن را با فشار به کوره گرمکن منتقل میکرد. این پمپ ازنوع پیستونی و با نام WIER شناخته می شود.
کمپانی G. & J. WIER LTD در زمینه صنایع نفتی کشورهایی از قبیل برمه، ایران و رومانی نقش قابل توجهی داشته است. این کمپانی در Glasgow انگلستان واقع بود و تا سال 2015 فعالیت داشت. در کتاب BRITISH PETROLEUM EQUIPMENT موجود در کتابخانه سایت موزه بیبیان تجهیزات این کمپانی قابل مشاهده است .
با ورود به قسمت اصلی پالایشگاه یعنی همان برج تقطیر پمپ رفت و برگشتی وجود دارد، که وظیفه آن پمپاژ نفت کوره (مازوت) خروجی از برج تقطیر بود. در واقع تنها راه دانستن سطح نفت کوره در برج تقطیر دیدن گیج گلاس و کنترل سرعت این پمپ بود که حرکت این پمپ توسط دست و از روی تجربه انجام می گرفت.
این پمپ ساخت کمپانی J.P.HALL & SONS LTD میباشد. جان پرسی هال در سال 1899 شرکت J.P.HALL & SONS LTD را در جاده لندن، پیتربورو برای ساخت پمپهای واکنش مستقیم با طراحی خاص خود، که بسیار معروف شدهاند، تأسیس کرد. در کتابBRITISH PETROLEUM EQUIPMENT صفحه 244 و 245 واقع در کتابخانه سایت موزه بیبیان میتوان معرفی تجهیزات این کمپانی را مشاهده کرد.
با توجه به تغییرات فشار دیگهای بخار و افت فشار آنها، کارکنان مجبور به اعمال تغییراتی در سرعت پمپها و جبران کمبود فشار میشدند. به آب تزریقی بویلرها نیز پیش از ورود به پمپ تزریق کننده مقداری کاستیک جهت جلوگیری از ایجاد رسوب در خطوط لوله بخار افزوده میشد. این پمپها از نوع رفت و برگشتی بودند و در سال 1369 شمسی با نوع سانتریفیوژ تعویض شدند. این پمپ های رفت و برگشتی از نوع WIER بودند.
آب گرم خروجی کندانسور بنزین از طریق یک خط لوله به خنککننده مشبک منتقل میشود و سپس از بالابه به شبکه پاشیده میشد و همزمان دو عدد فن الکتریکی تولید باد که در نزدیک تاور نصب بودند هوای پرفشار را به طرف شبکههای آب هدایت میکردند و باعث خنک شدن آب می شد . آب خنک شده در حوض سیمانی پای تاور جمع میشد و دوباره جهت مصرف مجدد با پمپ به کندانسورهای بنزین و کویل خنک کننده گازوئیل تزریق
می شد و این سیکل به صورت بی وقفه ادامه داشت. این سیستم خنک کننده دارای 2 پمپ خنک کننده از نوع Flame Proof Pump(پمپ های ضدحریق) هستند.
از نکات قابل توجه پمپهای رفت و برگشتی روش روغن کاری آنها است. یک سیلندر استوانه ای روغن در بالای محفظه بخار آن قرار داشت که روغن با بخار وارد شده به درون آن مخلوط و در طی مدت یک ساعت به طور دائم به پایین و درون سیلندر سرازیر می شد. از این رو پرسنل باید پس از بستن شیر بخار ورودی محفظه روغن که دقیقا روی سیلندر پمپ بود، با احتیاط و آرام شیر قیف ورودی روغن را باز می کردند و یک لیتر گرایل 140 با غلظت بالا را درون سیلندر روغن وارد و بعد شیر قیف ورودی روغن را می بستند و از پایین شیر ورودی بخار به محفظه را باز می کردند، بخار داغ به همراه خود کم کم روغن را پایین برده و باعث روغنکاری پیستون ها می شد. این کار به طور مرتب در هر ساعت توسط اپراتور انجام می گرفت.
نیرو محرکه تمامی تجهیزات پالایشگاهی و گوگردسازی توسط 3 انرژی انجام میشد که به ترتیب بخار، گاز و برق میباشد. علاوه بر بخار که برای به حرکت درآوردن سیستمها استفاده می شد با فاصله نچندان زیاد از بخار، گاز نیز جهت استفاده در نیرومحرکه نیز استفاده می شده است که با ورود به سایت گوگردسازی آلمانی می توان 2 دستگاه توربین گازی را مشاهده کرد که وظیفه آنها مشابه توربین های بخار ایجاد نیرومحرکه جهت به حرکت واداشتن سیستم های نیرو مانند پمپ ها و...است . این توربین ها توسط کمپانی ENGLISH ELECTRIC ساخته شده اند.
شرکت ENGLISH ELECTRIC، یک تولیدکننده صنعتی انگلیسی بود که پس از آتشبس جنگ جهانی اول با ادغام پنج شرکت که در طول جنگ اقدام به ساخت مهمات، تسلیحات و هواپیما میکردند، شکل گرفت. این کمپانی در سال 1918 میلادی تشکیل شد.
آخرین بخش مسیر بازدید، واحد گوگردسازی آمریکایی است که یکی از شاخصترین الکتروپمپ های قابل مشاهده در این سایت سانتریفیوژ پمپ ساخت کمپانی WORTHINGTON-SIMPSON است . اطلاعات مربوط به الکتروپمپهای این کمپانی در کتاب BRITISH PETROLEUM EQUIPMENT صفحه 518 و 519 قابل مشاهده است.
Worthington-Simpson یک تولیدکننده پمپ بریتانیایی بود. بسیاری از پمپهای آنها در سیستم های آب شهری در انگلیس مورد استفاده قرار میگرفت. این کمپانی توسط توماس سیمپسون در حدود سال 1785 تاسیس شده است. در موزه آثار آب انگلستان تولیدات این کمپانی به عنوان اثر موزه ای در معرض بازدید عموم قرار دارد. در وب سایت این موزه (www.waterworksmuseum.org.uk) به تفصیل در مورد این کمپانی تحقیق شده است. الکتروموتور استفاده شده در این الکتروپمپ، موتور القایی سه فاز ساخت کمپانی با مسولیت محدودBRITISH THOMSON – HOUSTON CO LTD یا مخفف BTH می باشد که در سال 1943 میلادی ساخته شده است.
(77 سال قبل)
شرکت بریتانیایی تامسون-هیوستون با مسئولیت محدود (BTH)، به عنوان یک شرکت تابعه از شرکت جنرالالکتریک ایالات متحده در سال 1896 برای بهره برداری از فروش محصولات در انگلستان ایجاد شد. کارخانه تولید BTH درRugby ، Warwickshire مستقر شده است. همچنین این کمپانی همانند نقش نفت ایران برای انگلستان در جنگ جهانی اول و دوم نقش بسزایی در این جنگ ها داشته است. وب سایت گروه موزه علم (https://collection.sciencemuseumgroup.org.uk) به تفصیل در مورد این کمپانی سخن گفته است.