علی جواهرکلام در شرکت نفت انگلیس و ایران

يکشنبه هیجدهم خرداد ماه 1399 علی جواهرکلام در شرکت نفت انگلیس و ایران

علی الله جانی، کارشناس مرکز پژوهش و تاریخ شفاهی مدیریت موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت

آرشیو پرسنلی کارمندان و کارگران پالایشگاه نفت آبادان، بیشک یکی از گنجینه های با ارزش مرکز اسناد صنعت نفت ایران است. تاکنون در این آرشیو، پرونده های پرسنلی برخی از شخصیت های مشهور معاصر ایرانی که زمانی مستخدم شرکت نفت انگلیس و ایران بوده اند، بازیافت شده که در گزارش های منتشر شده در تارنمای مرکز موزه ها و اسناد صنعت نفت ایران، به آنها اشاره شده است.
از جدیدترین یافته های کارشناسان این مرکز، اسناد استخدامی «علی جواهر کلام»، یکی از روزنامه نگاران مشهور، جنجالی و پرحاشیه دهه های 20 تا 40 خورشیدی در ایران است. واقعیت این است که پیشینه فعالیت های جواهر کلام آنچنان روشن نیست. براساس برخی منابع، جواهر کلام در دوره رضاشاه، مدتی مدیر مدرسه ایرانیان تفلیس (گرجستان) را برعهده داشته است. پس از وقایع سوم شهریور 1320 که منجر به خروج رضاشاه از ایران شد. گویا جواهر کلام مدتی عضو حزب تازه تاسیس «توده» می شود. در همین دوران به کار روزنامه نگاری روی می آورد و در چند روزنامه، به صورت حق التحریر مطالبی را با موضوع سیاست روز ایران و جهان نگارش می کند. مدتی بعد، روزنامه خودش به نام «هور» را منتشر می کند اما عمر این روزنامه کوتاه است و در اواخر سال 1324 که «احمد قوام السلطنه» به نخستوزیری می رسد، روزنامه اش توقیف می شود.

ورود به شرکت نفت انگلیس و ایران

پس از مدتی بیکاری، در فروردین 1326، فرم تقاضای شغل از شرکت نفت انگلیس و ایران را تکمیل می کند. براساس مندرجات پرونده پرسنلی جواهر کلام، وی متولد سال 1277 شمسی در تهران ، متاهل و صاحب سه فرزند است. آنچنان که خود می گوید، فارغ التحصیل رشته حقوق قضایی از دانشگاه تهران است. علاوه بر زبان فارسی، به زبان های انگلیسی، فرانسوی، روسی، عربی و ترکی تسلط دارد. او پیشینه شغلی خود را «روزنامه نگاری» و علت ترک آن را «توقیف روزنامه اش» اعلام می کند. اما آنچه در این اسناد اهمیت دارد، نظر، دیدگاه و داوری مدیران شرکت نفت درباره علی جواهر کلام است.

فرم استخدامی علی جواهر کلام

میزان دستمزد ماهانه جواهر کلام

در دو سند که به ترتیب تاریخ های 11 فوریه 1948 (21 بهمن 1326) و 18 جولای 1948(27 تیر 1327) را بر خود دارند، درباره جواهر کلام چنین آمده است:

«علی جواهر کلام یکی از نخبگان و افراد شایسته ایرانی است که نوشته های او در میان ایرانیان، خواننده فراوان دارد. او حتی مطالبی با موضوع زندگی حیوانات، برای بچه ها منتشر کرده که در بین کودکان ایرانی محبوبیت زیادی دارد. او انسانی بصیر و با فهم و کمالاتی است اما در عین حال روحیه ای حساس و نامتعادل دارد و کار کردن در شرایط سخت و طاقت فرسای آبادان، او را زود رنج و کم طاقت کرده است. بارها تقاضا کرده تا به تهران منتقل شود تا بتواند وظایف محوله را به نحو شایسته تری انجام دهد. او در طول مدتی که برای شرکت به عنوان مترجم و روزنامه نگار کار کرده است، توانسته در شرایط سخت و پر از چالش، امورات مربوط به انتشار اخبار روزانه و مجله اخبار هفتگی شرکت را انجام دهد. اما روحیه حساس وی باعث بروز تنشهایی در اداره اطلاعات و انتشارات شرکت در آبادان شده است. او اگر بتواند خود را با شرایط کاریاش وقف دهد، بیشک یک دارایی با ارزش برای شرکت است و میتوان زحمات وی را با افزایش حقوق جبران کرد. حتی پیشنهاد کردیم که به تهران منتقل شود و در منزلش برای شرکت کار کند اما، در کمال ناباوری این پیشنهاد را رد کرد.»

مکاتبات داخلی شرکت با موضوع علی جواهر کلام

درباره جواهر کلام

انتقال به تهران و همکاری در اداره اطلاعات و انتشارات شرکت نفت

درنهایت جواهر کلام به تهران منتقل می شود و همانگونه که انتظارش را داشت، در اداره اطلاعات و انتشارات شرکت نفت زیر نظر «فیلیپ استاکیل» به فعالیت ادامه می دهد.

در همان دوران، موضوع ملی شدن صنایع نفت، در میان ایرانیان شور و شوق فراوانی را برانگیخته و حس ملی گرایی را در سیاستمداران و مردم شعله ور کرده بود. بدین سبب، حملات لفظی و قلمی از سوی روزنامه ها و سیاسیون ملی گرای ایرانی که اینک گرد «محمد مصدق»، نماینده محبوب مجلس و یارانش حلقه زده بودند، علیه شرکت در جریان بود. به طور منطقی، شرکت هم متوسل به یکسری عملیات تبلیغی به نفع خود و علیه مخالفان شد. این عملیات شامل انتشار مطالبی در روزنامه ها برضد شخصیت هایی بود که از نظر اولیاء شرکت، دشمن محسوب می شدند. یکی از افرادی که شرکت را در این عملیات تبلیغی و البته تخریبی یاری می کرد، علی جواهر کلام بود.
او ماموریت داشت تا با انتشار مقاله و در برخی مواقع با نفوذ در اجتماعات ایرانیان مخالف شرکت و خبرچینی از آنها،، شرکت را در مبارزه با وضع بوجود آمده یاری دهد. برخی از پژوهشگران تاریخ معاصر، معتقد هستند که اساسا استخدام وی در شرکت، نوعی پوشش برای بهره مندی قانونی شرکت از توانمندی های جواهر کلام بوده است. با نگاهی به میزان دستمزد و حقوق غیر متعارفی که ایشان از شرکت می گرفت، این ظن تقویت می شود. برمبنای مندرجات پرونده پرسنلی، علی جواهر کلام ماهانه مبلغ 1450 تومان از شرکت حقوق دریافت می کرد در حالی که، حقوق کارمندانی که همزمان با ایشان استخدام شدند، به زحمت به ماهی 400 تومان می رسید.

مبارزه علیه ملی گرایی

نقش جواهر کلام در مبارزه شرکت نفت علیه ملی گرایان ایرانی، زمانی آشکار شد که «مظفر بقایی» و برخی از همفکران وی که در جبهه ملی فعالیت می کردند، در یک اقدام متهورانه، شبانه به خانه «ریچارد سدان»، کارمند عالی رتبه شرکت نفت دستبرد زده و برخی از اسناد موجود در خانه وی را با خود بردند. پس از مدتی، بقایی این اسناد را در اختیار مطبوعات قرار داد. در این اسناد، نام برخی از ایرانیانی که با گرفتن حقوق و دستمزد برای شرکت فعالیت تبلیغی میکردند، آمده بود. کسانی مانند علی جواهر کلام، شاهپور بختیار، متین دفتری (داماد دکتر مصدق) و نام روزنامه هایی همچون روزنامه طلوع و روزنامه صدای وطن. دکتر مصدق پس از آگاه شدن از این ماجرا، به شدت به بقایی انتقاد کرد و ضمن توبیخ ایشان، دستور داد که آن اسناد را مهر و موم کرده و در مجلس شورای ملی به ودیعه بگذارند. سال ها بعد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مظفر بقایی برخی از اسناد خانه سدان را به نویسنده مشهور ایرانی- اسماعیل رائین- سپرد تا آنها را منتشر کند. این اسناد در کتابی تحت عنوان «اسناد خانه سدان» و یا «اسرار خانه سدان» در سال 1358 منتشر شد. مدتی بعد، مظفر بقایی در همکاری با پروژه تاریخ شفاهی دانشگاه هاروارد، ضمن اشاره به وقایع دوران زمامداری دکتر مصدق، بخشی دیگر از ناگفته های خود درباره« اسناد خانه سدان » و همکاری برخی از ایرانیان با دستگاه پروپاگاندای شرکت نفت انگلیس و ایران را بازگو کرد.

ترجمه آثارمشهور

از سرنوشت همکاری جواهر کلام و شرکت نفت اطلاع دقیقی در دسترس نیست. اما مسلم است که همکاری آنها تا مقطع ملی شدن صنعت نفت ادامه داشته است. پس از ملی شدن صنعت نفت و کودتای 28 مرداد 1332، گویا مدت کوتاهی با سازمان تازه تاسیس اطلاعات و امنیت کشور موسوم به «ساواک» تحت ریاست «تیمور بختیار» همکاری داشته است. حاصل این همکاری، انتشار دو کتاب جعلی و خالی از حقیقت «زندگانی من»، اتوبیوگرافی ابوالقاسم لاهوتی، شاعر کمونیست ایرانی و وزیر فرهنگ جمهوری سوسیالیستی تاجیکستان و دیگری، «خاطرات پرنس دالغورکی» سفیر کبیر روسیه تزاری در ایران دوره قاجار بود. موضوع کتاب دوم، اشاره ای تلویحی به حمایت و پشتیبانی روسیه تزاری از فرقه بهاییت درایران است.

علی جواهر کلام در سالهای پایانی زندگانی، دست به ترجمه چندین کتاب زد که همگی آنها بسیار مشهور و معروف هستند. منجمله ترجمه کتاب «قلعه حیوانات» اثر جرج اورول، «تاریخ تمدن اسلام» اثر جرجی زیدان، «ایران و مسئله ایران» از لرد کرزون، «کاروان یا تاریخ خاورمیانه» اثر کارلتون کان و .... علی جواهر کلام در سال 1355 در حالی که حامل اسرار گرانبهای تاریخی بود، دارفانی را وداع گفت.